Sprawozdanie z Konferencji "Staropolska ikonografia a nauki pomocnicze historii"


W dniach 7–8 maja 2015 roku odbyła się II Ogólnopolska Studencko-Doktorancka Konferencja Nauk Pomocniczych Historii „Staropolska ikonografia a nauki pomocnicze historii”. Sesja została zorganizowana przez Sekcję Nauk Pomocniczych Historii Koła Naukowego Historyków Studentów UJ. Miejscem obrad była sala nr 56 Collegium Novum. Organizatorzy postanowili dedykować konferencję prof. Stanisławowi Krzyżanowskiemu (1865–1917), w 150. rocznicę urodzin tego wybitnego mediewisty i pioniera badań z zakresu nauk pomocniczych historii w Polsce.

W czasie trwania sesji, referenci reprezentujący różne dyscypliny nauk humanistycznych przedstawiali rozliczne funkcje i treści ideowe, jakie niosą ze sobą zabytki ikonografii z okresu staropolskiego, zwłaszcza z perspektywy nauk pomocniczych historii, takich jak heraldyka, sfragistyka, nauka o znakach władzy i państwa, język i kultura literacka w relacji ze źródłami wizualnymi. W konferencji udział wzięło 21 referentów (12 doktorantów oraz 9 studentów): historyków, historyków sztuki i archeologów, pochodzących głównie z Uniwersytetu Jagiellońskiego (12), a także z Uniwersytetu Łódzkiego (5), Uniwersytetu Rzeszowskiego (2), Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (1) oraz z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (1).
W pierwszym dniu obrad (7 maja), konferencję otworzył Artur Wójcik, przewodniczący Sekcji Nauk Pomocniczych Historii KNHS UJ, który w imieniu organizatorów powitał uczestników i słuchaczy. Następnie kolejno, dyrektor Instytutu Historii UJ dr hab. Sławomir Sprawski, kierownik Zakładu Nauk Pomocniczych Historii UJ i opiekun KNHS UJ dr hab. Zenon Piech, prof. UJ; oraz wiceprezes ds. organizacyjnych KNHS UJ Wojciech Micygała; dołączając się do słów powitania, podkreślili wagę tego typu konferencji, które poświęcone są zagadnieniom NPH. Stosunkowo rzadko młodzi badacze nauk pomocniczych historii mają możliwość przedstawienia wyników swoich badań na specjalnej przygotowanej dla nich sesji. Dlatego też, sądząc po ilości zgłoszeń i zainteresowaniu, można odnieść wrażenie, że konferencja była niejako „wyczekiwana”.
Drugim punktem rozpoczętej konferencji był wygłoszony wykład dr. hab. Zenona Piecha, prof. UJ, w którym poruszył problematykę pieczęci jako źródła ikonograficznego. Przedstawił cechy tego źródła (treści typowe, indywidualne oraz skonwencjonalizowane). Uczony, wskazał również walory oraz ograniczenia wynikające z badania ikonografii na materiale sfragistycznym. Podkreślił, że ważne jest podejście źródłoznawcze do badań ikonograficznych, idąc przykładem pieczęci, nie można traktować ich jedynie jako nośnika informacji, lecz ważna jest również struktura źródła oraz kanały komunikacji. Na zakończenie Z. Piech dodał, iż dzieje polskich badań sfragistycznych toczyły się równymi etapami, jednak ostatnimi czasy widać wyraźnie, iż badania te trwają intensywniej, co jak się okazało mieliśmy na to dowody w postaci referatów w dalszej części obrad.
W panelu pierwszym zaprezentowano trzy wystąpienia. Pierwsze nosiło tytuł „Polichromia, rzeźba, kafel – przedstawienia herbu Wieniawa z zamku w Baranowie Sandomierskim”, został przygotowany przez mgr Paulinę Gorazd-Dziuban (URz). W referacie została przedstawiona analiza przemian herbu Wieniawa, będąca wynikiem badań archeologicznych, architektonicznych oraz historycznych. Jak podkreśliła referentka, zachowany materiał ruchomy i nieruchomy jest doskonałą dokumentacją do poznania kultury materialnej zamku w Baranowie Sandomierskim, będący rezydencją Leszczyńskich.
Następne dwa referaty, mgr Ewy Kurak (UJ) o Łukaszu Paprockim jako heraldyku oraz mgr. Bartłomieja Wołyńca (UJ), „Ostoja Jaśnie Wielmożnego Piestrzyckich Domu”, czyli legenda herbowa na teatralnej scenie, ukazały niezwykle ważną część piśmiennictwa heraldycznego. Pierwsze wystąpienie przypomina postać krewnego Bartłomieja Paprockiego, Łukasza, który nie jest w naszych badaniach historycznych postacią tak dobrze rozpoznaną jak autor Herbów rycerstwa polskiego. Uświadamia nas, że w piśmiennictwie heraldycznym było wielu pisarzy niższego rzędu, którzy zostawiali swoje dzieła w rękopisach, przez co dzisiaj pozostają nieznani. W przypadku wystąpienia mgr. Wołyńca, pojawiła się z kolei kwestia recepcji przez pisarzy staropolskich dzieł, w których pojawiają się mało wiarygodne informacje genealogiczne.

W panelu drugim, uczestnicy wysłuchali dwóch referatów dotyczące sfragistyki, mgr Ewy Kozaczkiewicz (UJ), Pieczęcie z przedstawieniem uczonego z księgą. Rozwój ikonografii pieczęci duchowieństwa metropolii gnieźnieńskiej na tle europejskim oraz mgr Grzegorza Trafalskiego (UŁ), Pieczęć warszawskich rękawiczników ze zbiorów Muzeum im. Jerzego Dunin-Borkowskiego 

w Krośniewicach. Referentka zaprezentowała nieznany zbiór pieczęci kanonickich polskiej prowincji kościelnej z przedstawieniem vir doctus cum libro, w których pojawia się pytanie o drogi rozprzestrzeniania się tego typu wizerunku napieczętnego oraz o znaczenie, jakie nadawano mu jako wyobrażeniu identyfikującemu poszczególnych dysponentów. Z kolei referat mgr. Trafalskiego, traktował o charakterystyce ikonografii wymienionej w tytule pieczęci warszawskich rękawiczników (zwłaszcza analiza herbu Warszawy na wyobrażeniu napieczętnym), a także zagadnienia związane z legendą na otoku.
Trzeci panel otworzyło wystąpienie Karola Łukomniaka (UŁ), zatytułowane Sposoby zamykania pomieszczeń i okucia elementów wystroju wnętrz. Późnośredniowieczna ikonografia kluczem do interpretacji zabytków kultury materialnej. W oparciu o wybrane zabytki autor referatu przeanalizował, w jaki sposób przedstawiano w ikonografii artefakty takie jak klucze, zawiasy czy okucia. Analiza ta, ma ogromy walor poznawczy, gdyż pozwala odpowiedzieć na pytanie, na ile te elementy były odzwierciedleniem rzeczywistości.
Następnie swój referat wygłosiła mgr Pauliny Kowalczyk (KUL), Polichromia kościoła pw. św. Michała Archanioła w Binatowej, jako źródło do analizy idei ecclesia trumphans. Prelegentka przedstawiła program ikonograficzny binarowskiej świątyni, w którym odnaleźć można motywy pasyjne, maryjne, eschatologiczne, hagiograficzne i modlitewne. Dla znacznej części przedstawień na XVII-wiecznej polichromii (przede wszystkim rydwan, symbolizujący określoną w tytule ideę kościoła triumfującego – ecclesia trumphans), można powiązać z rysunkami i grafikami, które funkcjonowały przed powstaniem malowidła.
Kolejne, ostatnie wystąpienie w panelu, przeniosło słuchaczy znów w zagadnienia sfragistyki, tym razem pieczęci parafialnych. Mgr Artur Karpacz (UJ), zaprezentował temat Typariusz pieczętny z dawnego kościoła pw. Św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Krzeszowie, a przestrzeń wiejskiej świątyni, w którym omówił problematykę wspomnianego w tytule tłoka z II poł. XVIII w., w ujęciu kościelno-prawnym, poszukując związków między wyobrażeniem typariusza, a wezwaniem kościoła krzeszowskiego i ikonografią świętych patronów wzmiankowanej świątyni.
Kolejny panel poświęcony był ponownie zagadnieniom heraldycznym. Rozpoczął się referatem Mateusza Gila (UJ), Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis jako źródło do heraldyki rycerskiej (część katedralno-kolegiacka). Referent przedstawił analizę danych zawartym w dziele długoszowym pod kątem problematyki genealogiczno-heraldycznej. Został w wystąpeniu przedstawiony problem rodowego nazewnictwa, a także obraz funkcjonowania tego mechanizmu w II poł. XV w. na obszarze biskupstwa krakowskiego.
Następny referent, Przemysław Kaleta (UAM), przedstawił wystąpienie zatytułowane Biskup Janisław – Korab czy Synkot-Doraj? O pewnej hipotezie Janusza Bieniaka. Prelegent stwierdził w swoim wystąpieniu, że pieczęć abp. Janika jest dowodem potwierdzającym przypuszczenie, które wyraził w jednym ze swoich artykułów Janusza Bieniaka, jakoby był on herbu Synkot-Doraj, nie zaś Korab. Zdaniem referenta w polu pieczęci można dostrzec drzewo, które interpretować można jako godło tego herbu.
Kolejne wystąpienie – mgr. Pawła Kocańdy (URz), XVIII i XIX.-wieczne źródła ikonograficzne w perspektywie badań nad polskimi zamkami średniowiecznymi – uświadomiło obecnym na sali, jaką wartość mają źródła ikonograficzne w postaci szkiców i rysunków zamków wykonywanych na przełomie XVIII i XIX w., które dzisiaj zachowały się w postaci ruin lub po prostu przestały istnieć. Ostatni referat, Karoliny Trybek (UJ), Inwentarz Katedry Wawelskiej z roku 1563 jako źródło do poznania fundatorów i ich herbów, dotyczył tytułowego inwentarza katedry, który został przez prelegentkę krótko scharakteryzowany. Zwróciła ponadto uwagę, na ile może być on pomocny w badaniach nad herbami fundatorów darów dla wawelskiej katedry. Po zakończeniu wystąpienia, odbyła się krótka dyskusja, po czym zakończono pierwszy dzień obrad.

***

Drugi dzień obrad, 8 maja (piątek) rozpoczął się wyjściem uczestników i słuchaczy konferencji do trzech krakowskich kościołów: Mariackiego, Dominikanów i Franciszkanów. Wyjście zgodnie z podanym w programie tytułem W kręgu ikonografii i epigrafiki: nagrobki, epitafia i portrety w kościołach krakowskich, dotyczył źródeł ikonograficznych i epigraficznych znajdujących się w wyżej wymienionych świątyniach. Osobą oprowadzającą był dr hab. Zenon Piech, prof. UJ. Następnie, uczestnicy udali się na dalszą część obrad do Collegium Novum.
Pierwszy panel drugiego dnia konferencji otworzył referat Jana Jakuba Grabowskiego (UJ), zatytułowany Porta Fidei – Brama Wiary. Problematyka wystąpienia dotyczyła drzwi płockich, które obecnie znajdują się w portalu soboru św. Zofii w Nowogrodzie Wielkim. Kolejny referent, mgr Łukasz Fabia (UJ), zaprezentował wystąpienie zatytułowane Metoda i praktyka badania wzoru osobowego władcy polskiego średniowiecza na przykładzie „Legendy obrazowej o św. Jadwidze”. Rozważył on kwestie terminologiczne (tzn. które z pojęć: wzorzec, model, ideał, jest najbardziej adekwatne, gdy bada się problematykę wzorów osobowych). Prelegent, zaproponował wnikliwą analizę źródłoznawczą jako metodę konieczną w badaniu tego zagadnienia na przykładzie unikatowego dla polskiej kultury okresu średniowiecza jakim jest iluminowany żywot św. Jadwigi Śląskiej, ufundowany przez księcia Ludwika I Brzeskiego w 1353 roku.
W następnej kolejności Artur Wójcik (UJ), wystąpił z referatem pt. Ikonografia władców Polski w „Kronice wszytkiego świata” Marcina Bielskiego z 1551 roku, w którym prócz przedstawienia problematyki dotyczącego pocztu drzeworytniczego władców Polski zamieszczony w tym pomniku dziejopisarskim, zwrócił również uwagę na kwestię braku nowoczesnych wydań krytycznych źródeł narracyjnych dla okresu nowożytnego. Niezwykle ważną sprawą w przeciwieństwie do źródeł średniowiecznych jest sposób wydawania ilustracji, które pojawia się w nowożytnych dziejopisach.
W dyskusji referent wyraził opinię, iż badanie tych ilustracji powinno odbywać się przy opracowaniu i inwentaryzowaniu poszczególnych zasobów drukarskich. Słuszny wydaje się zatem postulat kontynuowania wydawnictwa, zapoczątkowanego przez Kazimierza Piekarskiego Polonia typographica saeculi sedecimi zawierającego zbiory podobizn zasobów staropolskich tłoczni.W drugim panelu piątkowych obrad, Krzysztof Ziomek (UJ), zaprezentował temat Zespół heraldyczny na późnogotyckiej chrzcielnicy kamiennej w kościele parafialnym w Bodzentynie. Referent podjął zagadnienie heraldyki występujące na fundacjach, które tak de facto są wątkami genealogicznymi.
W rozprawie wyłoniła się hipoteza powiązania konkretnych herbów ze chrzcielnicy z konkretnymi biskupami krakowskimi i kanonikami. Następnie zebrani wysłuchali wystąpienia mgra Michała Klimasa (UŁ), Sieradz w źródłach kartograficznych przełomu XVIII i XIX w. Szczegółowa analiza i krytyka ikonografii. Prelegent podjął z kolei zagadnienie użycia kartografii w badaniach ikonograficznych. Panel zamknęło wystąpienie mgr. Wojciecha Wasiaka (UŁ), Bronioznawstwo jako nauka pomocnicza historii sztuki? O wzajemnych pożytkach archeologów, historyków i historyków sztuki. W dyskusji do tego wystąpienia spore wątpliwości wzbudziło zakwalifikowane bronioznawstwa jako nauki pomocniczej historii sztuki. Pojawiło się pytanie w jaki sposób klasyfikować nauki pomocnicze historii? Zwrócono uwagę na podział NPH jaki zastosował Władysław Semkowicz, czyli podzielić je na nauki pomocnicze historii oraz na nauki posiłkujące, w których mogłyby się znaleźć bronioznastwo. W kwestii tej wypowiedział się Z. Piech, który stwierdził, że z pewnością w niedalekiej przyszłości powinna się odbyć dyskusja na ten temat.
Panelem zamykającym obrady konferencji były dwa wystąpienia, które znacząco odbiegały od tematyki konferencji, lecz oparte były na interesującej analizie ikonograficznej herbów biskupów polskich. Referaty Łukasza Kleszcza, Heraldyka polskiego episkopatu w latach 1992–2012 na przykładzie herbów arcybiskupów oraz Mateusza Małajowicza, Herby pasterzy archidiecezji krakowskiej 1925–2011, pokazały uczestnikom obrad problemy związane ze współczesną heraldyką kościelną (czym jest sztuka heraldyczna i tworzenie nowych herbów oraz funkcje herbów biskupich współcześnie). Drugi z referentów podkreślił, że przez wiele lat, heraldyka biskupia, zwłaszcza w czasach komunistycznych była tematem nie podejmowanym przez badaczy, a co za tym idzie materia ta czeka na szczegółowe opracowanie.
Na zakończenie obrad konferencji organizatorzy podziękowali za czynny udział w dyskusjach wszystkim gromadzonym na sali, a także zapowiedzieli okazanie się materiałów pokonferencyjnych Staropolska ikonografia a nauki pomocnicze historii, w którym zawarte zostaną wygłoszone referaty, a także materiały związane z działalnością Sekcji Nauk Pomocniczych Historii w roku akademickim 2014/2015. Konferencję podsumował również dr hab. Zenon Piech, prof. UJ, który w krótkim wystąpieniu podziękował referentom za przygotowane referaty i wyraził opinię, iż pamięć Profesora Krzyżanowskiego została godnie uczczona.

SigA

Komentarze